(октóвбер 1944. году очами дивять рӱчного хлóпця)
Уже тыждинь мы у Копани, у бабкы. Нас привезли сюды из Хуста, де-сьме жыли, бо скоро туды мають зайти Руські – уже у Рахові суть! А у Хустї пóвно вóйська – Мадяр тай Нїмцюв.
Чекаючи на велику стрілянину, мамка вырішила управити нас из сестрóв до бабкы, до Копани – там май сóпóкӱйно. Бабчина хыжа у «нижньôму кӱнци» села, пуд горóв. Жыєме у «великӱй хыжи». Нас двоє тай уйковых двоє дїтий. Уйко хóть и жиє у Копани, айбо у серединї села, пиля чиненика, а там нêбезопасно, бо чинеником будуть ити Руські. Вôлїють быти дїти у бабкы.
Тїсно нам туй, айбо весело. Дїдик из уйком укопали декунок у киртї коло винницї. Ôбы было, де ся прятати уд еропланӱв, кидь начнуть бомбовати Копаню. Бо нêдавно бомбовали сусідню Кіргазу [Корольово]. Руськый ероплан брынїв над Кірігазов уночи. Брынїв, брынїв та й вер три бомбы. Правда, у Кірігазу нê потрафив – бомбы попадали на Копанськоє поле.
Читаві ся ямищі учинили! Удтóвды копанчане почали копати декункы. Каждый у свóйому киртї. Дїдик укопав дуже файный декунок – глубокый, из лавицьóв. Прикрыв го быльом, ôбы из вирьху нê видко было. Та коли у Хустї тай у Кірігазі ріодóв – завыють сирены, мы – усї дїти – біжиме ся прятати у декунок. Посидиме там мало, пôспіваєме – (лиш потихы!) – тай до хыжі.
Каждый динь уйко збігав до бабкы нащивити дїтий, тай послухати радіо, што принюс сюды. Бо дома ся бояв го слухати – жандаре забороняли. Чехы передавали, ож де уже є Руда Армада.
Каждый динь Руські занимали по декӱлько сіл, приближали ся до Хуста. Уйко из дїдиком слїдили за сим по мапі, радовали ся, што уже близько суть.
– Скоро туй будуть – казав уйко, радо посукуючи дóлонї.
У недїлю, по службі прибіг та каже:
– Руські пуд Хустом! Завтра-позавтрю туй мають быти!
– Ов-ва – нêдôвірливо покрутив головóв дїдик. - Нê так ото скоро йде… У Хустї сила-силена Нїмцюв тай Мадяр. Они ся так легко нê дадуть.
– Ану, ôбы-сьте с хыжі нїкуды нê йшли, бо може ся почати стрілянина! – казав уйко.
Мы притихли напужені. Уйко из дїдиком міркôвали, ци гóдні будуть Нїмцї из Мадярами удержати Хуст.
– Та дись тыждинь ся продержат, бо много їх там, тай лінія Арпада дуже сильна. – казав авторитетно дїдик.
– Айбо Руські май сильні – казав уйко, – никайте, як скоро идуть… Ищи пару днюв были у Рахôві, а типирь уже пуд Хустом…
Была недїля. Бабка учинила недїльный ôбід. Застелила стӱл білóв скатиртьóв, запахло курячóв поливкóв. За ôбідом, пудкріпленї парóв погарчикӱв свого черленово вина, дїдик из уйком продóвжовали бêсїду. Дїдик ся рôхумів до вóйны, бо у першӱй вóйнї вóйовав у Таліанщинї. Вӱн казав:
– Аж начнуть бити каноны по Хустови, ото буде значити, ож Руські уже там.
– Ото будеме чути и сюды – удпôвів уйко.
– Кибы уже туй были, ôбы сесе ся уже кӱнчило… – додала бабка, накладуючи каждôму по фашірці до топтаных крумпиль.
–Тяжко їм буде прӱйти до Копанї. Еге, гôрі, на копанськôму горбкови, пиля чиненика три каноны, націлені на чиненик, што йде уд Хуста – зажурено упôвів уйко.
Мы, дїти, слухали и рôзуміли-сьме, ож начинаться штóсь страшноє. Дїдик утямив, ож мы перепужені та смутні. Потяг из піпы, та каже:
– Та ци знаєте фіґлю про вóйну? – «Казав Шлóйма, што буде вóйна… Казав Герш – право держ; казав Шміль – право ціль; Казав Сруль – што ниє куль; Тóвды казав Мошкович, ож нê буде нич.»
«Добре бы поникати на тôты каноны, што на гóрбкы» – одумав-ім.
Наскоро-м прôмкнув фашірку и тихо-м уйшóв на двӱр – на улицю и тїкы – ид канонам. Удрабав-ім ся через хащу на гôру, де чиненик звертать на Севлюш. Ото май высока точка Копанськôї горы, удкі видко далеко около, óнь до Хуста. Видко и чиненик, што сперед селом перетинає желїзницю, а пак сірóв ниточкóв щезає у напрямку Хуста. Пудыйшóв-ім до полянкы на гôрї, де катуне закопали три великі каноны. Ôни, так ги казав уйко, уберені на штацію, яку удсі видко, ги на долони. Коло канонӱв стояли лады из величензыми кулями, суєтили ся тӱзирї.
У стóрôнї уд канонӱв, на полянцї около огня сидїли катуне. Убпікали дарабчикы мняса издїті на дóвгі желїзні пруты, їли фіґльовали. Єден пудыйшóв до ня, та казав по мадярськы, ôбы-м ишов гет удсі, бо туй будуть скоро стріляти. Я удыйшóв по чиненику до крайньôї хыжі. Коло нêї ишла дорога у хащу.
У двôрї, над колóдязьом, стояв катуна и прóвбôвав зачиряти воды відром на кл.чці, айбо есе му ся нê удавало. Гôрі ним стояла жона из пóрóжньыми відрами у руках и чекала, коли уже тот набере сôбі воды. Стояла та рôзсіяно розникала дóвкола, пак каже:
– Иди уже, иди ид свóму канонови, бо еге, уже Руські туй суть! – и указала на дóрóгу, што вели из хащі.
Я поникав туды, куды она указôвала, и завмер: из хащи йшло троє людий из ґийп-пушками за плечима, а за ними кóнї тягли вӱз. На вóзї сидїло ищи дись пятеро. У єдного была переязана голова. Были ôни у чуднôму платьови: в ухатых шапках, у сірых уйошах, пошитых ги поплон. Тôт і перші троє были дуже каляні…
«Есе, бізӱвно, Руські» – пôдумав-ім.
Катуна, коли увидїв тото, вер відро и – тїкы – до канонӱв! Там ся нараз пӱдняв шум, крик… Видїв-ім, ож удті усковив на чиненик мóтор из катуньми и затріщав у напрямку Севлюша. А Руські йшли сôбі сóпóкӱйно, так ги бы и нê видїли тото. Пак из хащи уйшла ищи єдна група из возами, а пак ищи та ищи… Я пóстôвпів. Пóтóму-м ся отямив, та боржі-м пôбіг дôмӱ, казати новину. Айбо дома уже знали. Бо Руські зайшли у Копаню нê лиш через хащу, а и по чиненику. Дїдик ня луснув по потылици.
– Куды тя носить у сякый час? Казав-ім, ож сиди дома, бо вóйна!
Уйко быв дуже возбудженый. Чистив чоботы, – ладив ся ити гôрі, на чиненик, стрічати Руськых. Дїдик из бабкóв пӱшли из ним, а мêнї, ги май старшôму, наказали сидїти дома, сокотити дїтий та хыжу. Дуже нêхотя-м ся покорив. Хôтїло ся ищи поникати на Руськых.
Дївкы ся бавили з бабóвками у хыжи, а мы з малым уйчаником сидїли на торназі. Никкаю, а по улици идуть двоє руськых, из пушками за плечами, из єдным нашым чôлôвіком. Стали коло лїсы. Чôлôвік штóсь тихо казав Руськôму и указовав перстом на хлїв. Пак Руські зайшли у двӱр, пудыйшли до ня:
– Пацан, лошади єсть?
Я нê пôрôзумів, што вто «пацан» та «лошади». Айбо на усякый случай помахав-ім гóловóв, ож «нїт».
Єден из катун зайшóв у хлїв, а другый – до хыжі. Я за ним. Вӱн быв чудный – из узькыми очами, чорный та грубый – я му быв дись до пояса. На реміньови у нього висїв великый нӱж у ножнах. А на плечи – ґийп-пушка чиз черепаньóв. Такых не мали ани Нїмцї, ани Мадяре. Вӱн зайшóв у нашу хыжу, де ся бавили сестры. Порозникав, пудыйшóв до нӱчного столика, узяв радіо, поктутив ручку. Увидїв віллоньку, пару раз запалив-загасив и завісив сôбі на гóмбу.
Пак уйшóв из хыжі, несучи радіо пуд плечом.
За сись час другый уже выводив из хлїва дїдиковы кóнї – Сарчу из Фанійóв. Увидїв ня на торназі и помахав ми пястьóв.
Через деякый час прийшли из гôрі наші. Дуже возбуджені, а уйко май.
– Но, накониць, туй суть наші братя! – весело впôвів. – Типирь, увидите, у шóвковых міхах завезуть сюды пшеницю… Я сам видїв, яка тото руська пшениця – ги золото, де тото нашӱй до тóї!
– Никай, ôбы удсі не везли пшеницю туды – штóсь дуже ніякоє сесе вóйсько… Якісь каляні, нêфайно убраті, из чуднóв амуніційóв… Де їм до удбӱрного вóйська, у якому я быв колись… – скептично зауважив дїдик.
– Айбо завто читаву женуть Нїмцьӱв. А што каляні – бо рôзумно убыйшли лінію Арпада, не ишли на рожен – туды, де їх чекали…
Ôни так ожывлено бêсїдôвали, што ледве мӱг-ім вставити слово:
– Повели уд вас кóнї, дїдику!
– Тай віллоньку, тай радіо – додала сестра. Были туй, у хыжи – такі страшні!!
Уйко змóвк. А дїдик пôбіг у хлїв. Уйшóв удты лаючи:
– Ни Сарчі, ни Фанії, невоя бы їх убила! – и сердито сплюнув.
Бізӱвно, треба їм было замінити свойых, замореных та пораненых – нêсміло поясньовав уйко.
Я убрав минуту, коли дїдик зайшóв до хыжі, пôбіг-ім «гôрі», на чиненик. Там у серединї сêла, пóвздóвж чиненика усе щи стояли копанчане, никали як идуть Руські. А они йшли та йшли. На возах, автах и пішо. Здóрóві та переязані. Везли з сóбóв кулеметы тай каноны. Видко было, ож дуже зморені.
Чилядь махала їм руками, укриковала штóсь. Єдна жона, што стояла пила ня крикнула:
– Ци принесли-сьте нам руськôї пшеницї, цукру?
– Мы вам свóбóду принесли – удпôвів єден.
Так оно ся и стало. Ни пшеницї, ни цукру нê пренесли, айбо принесли нам свóбóду уд реліґії, уд моралї, уд чуства власнôї годности, уд чеснôї роботы, правдивости. Приучили нас до лицемірства, до злóдійства. Научили нас фалшивити, красти, паскудно лаяти, стояти у шорах за усьым, што треба, ôбы жыти; пити паленку великыми погарами и жыти у страхови…
(Будапешт, новембер 2000. году)
× КОНÊЦЬ ×
Читайте дале:
А. Хуст: Подарунок на Рӱздво
А. Хуст: Муза
А. Хуст: Дїдику, кажіть казку
Казкы Верховины: Послушный Иван
Казкы Верховины: Про хвóру жôну